Viðtöl

Ragnhildur Stefánsdóttir myndhöggvari hitti Hillbilly á vinnustofunni og bauð upp á gott kaffi úr fagurrauðri kaffivél. Ragnhildur hefur farið út um víðan völl á sínum ferli. Í myndlist sinni skoðar hún líkamann, skynjun og tilfinningar og hvernig hið huglæga og hlutlæga tengist. Hún vinnur einnig almenningsverk, styttur og brjóstmyndir. Til að nefna örfáa gerði hún Gústa Guðsmann á Siglufirði, Ósmann í Skagafirði og Ingibjörgu H. Bjarnason fyrir framan Alþingishúsið, sem stendur þar allan daginn og allar nætur í störukeppni við Jón Sigurðsson. Hillbilly hefur spekúlerað sérstaklega í stöplinum undir styttunni, þó konan á honum sé afar glæsileg í ímynduðum vindinum. Stöpullinn er V-laga, þ.e. hann verður breiðari eftir því sem hann hækkar. „Stöpull Ingibjargar opnast upp og býður upp á ótal möguleika á meðan stöpull Jóns er píramídaform þar sem hann trónir einn efst, formið lokast með honum, getur ekki haldið áfram, er bara „dead end“ . Stöpullinn hans táknar endalok feðraveldisins,“ segir Ragnhildur. Ingibjörg er fyrsta nafngreinda konan sem stytta er gerð af í Reykjavík.

Nóg pláss fyrir alla

„Mér fannst heiður að fá þetta verkefni. Þetta er mynd af Ingibjörgu en þetta er líka táknrænt verk um breytta tíma. Ég vildi að það kæmi fram. Og nýtti mér form stöpulsins sem er stórt og áberandi form sem táknar lýðræðislegra samfélag sem hún og fleiri konur höfðu unnið að. Það er fjöldi kvenna og karla á bak við þann árangur sem Ingibjörg náði. Þannig er það líka alltaf. Og það gerir hana ekki minni,“ segir Ragnhildur en stöpullinn er mjög mikilvægur hluti verksins, „hann er skúlptúr, opið form, sem táknar opið samfélag þar sem allir taka þátt. Verkið er feminískt í þeim skilningi að það vísar í jafnrétti. Við viljum jafnrétti, ekki bara kynjanna heldur allra, líka ólíkra menningarheima. Við viljum réttlátara samfélag þar sem allar raddir heyrast. Við viljum réttlátari skiptingu auðsins og  tækifæranna. Það er nóg pláss og nóg af öllu fyrir alla. Stöpullinn opnar faðminn fyrir öllum. Form stöpulsins getur stækkað endalaust upp á við,“ bætir Ragnhildur við. Einmitt, bókstaflega endalaust, en þá verður hann líka valtur! Þá þarf að passa upp á jafnvægið! Nema allir séu algerlega jafnir uppá, Hillbilly fann svarið. „Í píramídaforminu felst mikil hírarkía. Þar er einn efst, einn sem stjórnar eða fámennur hópur og allir þar fyrir neðan halda þessum eina uppi. Hræðilegur þjóðfélagsstrúktúr,“ segir Ragnhildur. Hillbilly er sammála.

„Ég er tilbúin!“

Hillbilly skoðar míníatúr af Ingibjörgu H. Bjarnason og finnst Ragnhildur jafnvel hafa náð svipnum á henni á þeirri litlu eins og þeirri stóru. Þessi vinna virðist vera henni eðlislæg og áreynslulaus. „Þetta er ekkert auðvelt, en ekkert erfitt heldur. Í höfðinu á mér er sem sagt mynd af þessari manneskju sem ég er að gera og ég bara hætti ekkert fyrr en hún er komin fram í verkinu. Ég er ekki með ljósmynd við hliðina endilega. Hún er meira inni í höfðinu á mér. Svipurinn kemur og fer en ég finn þegar svipurinn er endanlega kominn. Þetta tekur tíma og í upphafi er þetta oft ekkert líkt,“ lýsir Ragnhildur.

„Stöpullinn er mjög mikilvægur hluti verksins, hann er skúlptúr, opið form, sem táknar opið samfélag þar sem allir taka þátt“

„Ég lít ekki á þessar mannamyndir sem mína eigin myndlist beint, þetta er meira eins og fingraæfing, svipað og þegar fólk er til dæmis að æfa sig á píanó. Ekki mínar hugmyndir eða pælingar en auðvitað kemur mín sýn að einhverju leyti fram,“ lýsir hún og Hillbilly þykir þetta mikill hæfileiki, að geta lokað augunum og búið manneskju til í þrívídd með einhverju poti. Hefur Ragnhildur þróað þennan hæfileika með sér? „Ég veit það ekki, maður verður auðvitað betri ef maður gerir nógu mikið af því en ég geri kannski ekki nógu mikið af þessu til þess að verða betri og betri. En maður hlýtur að þroskast eitthvað,“ segir Ragnhildur hógværðin uppmáluð. „Stundum finnst mér ég hafa unnið of mikið í verk. Í upphafi var ég kannski frekar að vinna þetta hraðar og sleppa tökunum á því fyrr. Ég er kannski aðallega að tala um Gísla Halldórsson, arkitekt og forseta ÍSÍ, sem stendur í Laugardalnum, hann var sjálfur á staðnum og sat fyrir. Kannski er það líka svolítið öðruvísi. Svo hef ég síðan gert fólk sem er látið og ég er bara með ljósmyndir til að styðjast við. En þegar maður er með lifandi fyrirmynd fyrir framan sig þá vinnur maður hraðar og nær augnablikinu frekar. Það er munur á þessu að kalla fram fyrirmyndina í höfðinu eða hafa hana á staðnum fyrir framan sig,“ segir hún.

„Og kannski er það bara ímyndun, en mér finnst manneskjan stundum kinka kolli og segja „já, ég er tilbúin““

Stundum eru ekki endilega til margar ljósmyndir af manneskjunni sem er látin. „Einmitt, svo er það. Eða kannski til margar myndir beint framan á andlitið en mjög sjaldan til beinn prófíll.“ Finnst henni mikilvægt að vita eitthvað um persónuleika fólksins sem hún er að móta? „Já, ég kynni mér manneskjuna og fæ hana á heilann.“ Talar hún við ættingja og vini? „Já, fæ fólk í heimsókn til að segja „já! Þarna þekki ég hana!“ eða „hún var ekki alveg svona ...“ Þá skoða ég kannski betur myndir sem ég hef. Svo þekkja hana sumir þegar hún var ung og aðrir þegar hún var eldri. Ég reyni líka þegar ég er að vinna látið fólk, að blanda saman aldri, verður svona eins og óræður aldur, kannski svona miður aldur. Meðaltal af útlitinu. Og kannski er það bara ímyndun, en mér finnst manneskjan stundum kinka kolli og segja „já, ég er tilbúin,“ segir hún og blikkar auga. Hillbilly veltir fyrir sér hvort hún gæti gert mynd eftir hugmyndum fólks, ef einhver myndi lýsa manneskju með orðum. „Já, örugglega,“ segir Ragnhildur, sem gæti fengið sér aukavinnu hjá rannsóknarlöggunni, hugsar Hillbilly. „Einmitt! Það er ákveðin starfsstétt sem vinnur þannig. Oftast teiknað samt,“  bætir hún við.

Læknir eða myndlistarmaður

Spólum nú til baka. Var myndlist í kringum Ragnhildi í hennar uppvexti? „Já, það var myndlist á  mínu æskuheimili. Foreldar mínir söfnuðu myndlist, aðallega málverkum, og keyptu yfirleitt beint af listamanninum,“ segir Ragnhildur og rifjar upp ferðir með foreldrum sínum á vinnustofur listamanna. „Man hvað mér fannst terpentínulyktin góð. Ég ólst upp með málverkum eftir Karl Kvaran, Svavar Guðnason, Hring Jóhannesson og marga fleiri. Mamma, Lára Samúelsdóttir keramiker, kenndi mér að teikna,“ rifjar Ragnhildur upp en Hillbilly er forvitin hvort það hafi verið annað en myndlist sem hafi komið til greina? „Ég hafði alltaf mikinn áhuga á líffræði, mannslíkamanum, og líffærakerfum hans,“ svarar hún en það hefur nýst Ragnhildi vel í hennar list. Hefði hún viljað verða líffærafræðingur, ef það starfsheiti er til? „Já, er það ekki bara læknir?“ Eða t.d. þarmafræðingur, verður maður ekki að velja sér einn hluta líkamans til að mastera? „Jú, kannski,“ segir Ragnhildur og heldur áfram: „Læknar fara oftast í sérfræðinám. Og velja þá ákveðinn þátt eða hluta líkamans. Ég er hlynnt heildrænum lækningum; ekki að skoða bara ristilinn ef sjúklingurinn finnur til í honum, skoða allt, allt tengist. Ég held líka að það sé tenging á milli andlegs og líkamlegs heilsufars.“

Fugl í búri

Ragnhildur notar mikið líkamann og líffæri í sinni eigin myndlist. „Já, og kosturinn við það að vera myndlistarmaður en ekki læknir er að ég er frjáls að hafa mína skoðun og get sagt allt sem mér sýnist um starfsemi líkamans. Ég þarf ekki að sanna neitt vísindalega. Þetta eru mínar tilfinningar, mínar hugmyndir og pælingar um þetta og um hvað annað sem er,“ lýsir hún og lítur í baksýnisspegilinn og sér að verkin hennar tengjast oft hennar eigin líðan í gegnum tíðina. „Fyrst vann ég mikið með beinagrindina. Það var eitthvað tímabil hjá mér að ég hugsaði mikið um lífið og dauðann. Ég átti svo erfitt með að anda, var með andarteppu og fannst ég stundum vera að kafna, mér fannst brjóstkassinn vera alltof lítill fyrir lungun og verkin mín endurspegluðu þetta. Ég bjó brjóstkassann til úr leir og lungun voru inni í honum eins og alltof stór fugl í búri. Og fuglinn var svona eins og sálin, sem vildi komast út. Þetta er voðalega væmið kannski en ég var bara að reyna að tjá mig, eins og mér leið þá,“ lýsir hún og Hillbilly er viss um að fleiri tengi við þessa tilfinningu, svona af og til að minnsta kosti.

„Ég bjó brjóstkassann til úr leir og lungun voru inni í honum eins og alltof stór fugl í búri“

„Svo varð ég ólétt og þá fór ég að vinna með æxlunarfærin, legið, eggjastokkana, sem eru svo falleg form. Ég vann þessi form í leir og tók mót og steypti í gúmmí. Í tengslum við þetta fór ég að pæla í meltingarfærunum, gerði þau líka í gúmmí. Meltingarfærin eru göng í gegnum líkamann. Fæðan fer inn í munninn, inn í líkamann þar sem næringarefnin úr henni síast í gegnum veggi meltingarfæranna og afgangurinn fer síðan út um hinn endann, endaþarminn. Líkaminn er opinn í gegn. Svo fer maður að pæla í hvað sé inni og hvað úti. Hvenær eru t.d. varirnar fyrir innan og hvenær eru þær fyrir utan líkamann?“ segir Ragnhildur og snertir með puttanum inn í kinnina sína. Hvar byrjar eitt og hvar endar annað? Hillbilly prófar líka að elta yfirborðið inn. „Þannig vann ég mig í gegnum líkamann, innan frá og út. Síðan fór ég að vinna með taugakerfið – tilfinningar og skynjanir. Taugakerfið tengir líkamann við skynjunina. Hvar endar líkaminn? Takmarkast hann við yfirborð húðarinnar? Mörkin eru óljós. Eru einhver mörk?“ Listaverk Ragnhildar flakka einhvern veginn á milli þess sem er fyrir innan og fyrir utan. „Þessa stundina hef ég mikinn áhuga á einni taug, sem heitir Flökkutaugin, Vagus Nerve, The Wandering Nerve. Mjög merkileg taug. Hún er reyndar tvær taugar hvor sínum megin í líkamanum. Flökkutaugin er merkileg fyrir það að hún tengir saman heilann og andlega líðan. Hún er taug sem hefur líka áhrif á magann og hjartað. Þetta er eina heilataugin sem fer svona langt niður í líkamann, fer alveg út um allan líkamann, tengist alls staðar.“

Ragnhildur stundaði meistaranám við Carnegie Melon í Pittsburgh í tvö ár, frá árinu 1986 til 1988 og þar á undan í Myndlista- og handíðaskóla Íslands. Finnst henni mikilvægt að læra myndlist? „Já, en ég er búin að vera rosalega lengi að átta mig á þessu. Mér fannst ekki auðvelt að vera í skóla. Mér finnst ekki auðvelt að vinna verk með einhvern horfandi yfir öxlina á mér. Ég þarf að vera ein þegar ég er að vinna, en þetta varð maður að þola í skóla.“ Og útskýra allt? Líka það sem maður skilur ekki alveg sjálfur? „Sérstaklega mikið tal í Bandaríkjunum.“ Fannst henni tíminn í Ameríku umbreyta sér? „Já, ég mæli með því að fara út í heim. Það skipti máli, allavega á þessum tíma, að fara frá Íslandi og kynnast nýju landi, fólki, viðhorfum. Nú í dag er þetta orðið öðruvísi, við fáum svo marga hingað erlendis frá og Listaháskólinn er orðinn mjög alþjóðlegur skóli og þú getur alveg eins farið þangað og verið innan um fólk alls staðar að úr heiminum.“ En kannski betra fyrir mann persónulega að fara í burtu? „Fyrir mig var það nauðsynlegt. Það er svo auðvelt að verða samdauna öllu hér.“

Hvar vinnur Ragnhildur að listinni? „Vinnustofan mín er hliðina á húsinu mínu, ég þarf bara að labba fimm skref og þá er ég komin inn á vinnustofu,“ segir hún með bros á vör. Myndi hún segja að hún fari oftar út í vinnustofu vegna þess? „Bæði og. Það er frábært að hafa hana svona nálægt, af því þetta er allt bara tengt, lífið og listin. Og þegar ég var með lítil börn var dásamlegt að geta bara labbað út í vinnustofu en vera samt heima og nálægt.“ Hvað er alveg ómissandi á vinnustofunni? „Rýmið er ómissandi. Ég verð að hafa rými,“ segir Ragnhildur og bætir við að á vinnustofunni finni hún fyrir mestri jarðtengingu.

Þekktustu verk Ragnhildar eru niðursneiddar gifsstyttur. Hillbilly leikur hugur á að vita hvernig sköpunarferlið sé á bak við þær. „Ég hafði tekið mót af systur minni, Láru Stefánsdóttur dansara, fyrir dansverk sem hún samdi. Það er upphafið að því að ég fór að nota afsteypur af líkamanum hennar,“ segir Ragnhildur og heldur áfram, „líkaminn er þannig, það er haus, búkur og útlimir. Og búkurinn geymir öll þessi líffæri, nema heilann, og þegar mér bauðst að vinna verk inn í Tehúsið, lítið gult hús hjá Hlaðvarpanum neðst á Vesturgötunni, vann ég verkið Ein-vera. Ég sneiddi afsteypuna fyrst í þrjá hluta, höfuð, búk og fætur,“ lýsir hún og hugmyndin minnir Hillbilly á töfraatriði, að sneiða líkama! „Ég sneiddi hvítan gifsbúkinn í 7-8 sneiðar og raðaði upp á blámálaðan vegg í Tehúsinu eins og hvít ský á himni. Þetta eru hugsanaský, tilfinningaský. Hugmyndin er að hverri sneið fylgi ákveðin tilfinning, ákveðin hugsun. Hugsanaskýin hafa áhrif á umhverfið, á allan heiminn. Hugsunin skiptir máli,“ lýsir hún. Fallegt. 

Gifsbúknum var skipt út fyrir gulan gúmmíbúk. Í ferlinu þegar Ragnhildur vann verkið staflaði hún sneiðmyndunum á gólfið og það kveikti hugmyndina að því að sneiða fígúru niður og setja saman aftur. Svo hugmyndin kom næstum því óvart? „Já, ég var ekki búin að hugsa mér að sneiða niður heila fígúru fyrr en ég sá þetta staflað upp á gólfinu. Sneiðmyndirnar tákna tilfinningar. Tilfinningarnar eru ýmist niðursneiddur líkami eða samsettur úr fleiri en einum líkama,“ segir Ragnhildur og Hillbilly man eftir einni sem er mjókkuð, ræma tekin út í miðjunni. Það er alveg sérstök tilfinning. „Ég gerði sex metra háan skúlptúr sem stendur í bæjarfélaginu Garði, steyptur í brons. Verkið samanstendur af fimm afsteypum af konum. Þessi háa kona er með fimm hné, fimm læri og svo framvegis. Verkið heitir Skynjun og fjallar um þá upplifun eða skynjun að þegar staðið er á strönd og horft á hafið og sjóndeildarhringinn þá stækkar maður og rennur saman við umhverfið.“ Upphaflega var verkið unnið í trefjaplast fyrir sýningu Myndhöggvarafélagsins Strandlengjan á Listahátíð 1998, mjög eftirminnileg sýning.

Þörfin til að skapa

„Ég man eftir fyrstu sýningunni sem ég hélt, ég gat ekki beðið eftir að vakna og vinna verkin og hvert verk varð til af öðru. Ég hef ekki þessa þörf lengur, því miður, enda svo mörg önnur „aðkallandi“ verk sem taka hug minn. Ég skil ekki af hverju ég læt svona, af því það eina sem mig langar raunverulega að gera er að vinna að minni myndlist. Get ekki útskýrt þessa löngun samt, held ég,“ lýsir hún, en fylgist Ragnhildur með listasenunni á Íslandi í dag? „Já, reyni það, það er mikilvægt. Það er svo góð tilfinning að sjá og heyra eitthvað sem hrífur mann. Það opnar nýja sýn á lífið,“  segir hún, en finnst henni eitthvað varið í senuna? „Já, það er mikið frelsi og einlægni í sköpuninni. Það er líka mikið umburðarlyndi í gangi og þess vegna er gróskan og fjölbreytnin svo mikil. Það er líka mjög gefandi að fá að kenna við Listaháskólann, og fylgjast með nemendum vinna að sínum hugmyndum. Þar er grasrótin að fæðast á hverjum tíma.“ Er mikilvægt að hafa myndlistarmenn í samfélaginu? „Það er ekki spurning. Alls staðar í þjóðfélaginu ættu að vera myndlistarmenn, í öllum krókum og kimum. Og svo geta allir, eða flestir, verið skapandi og listrænir ef þeir eru að gera eitthvað sem á hug þeirra allan,“ bætir Ragnhildur við.

Er Ragnhildur ánægð með ákvörðun sína að vera myndlistarmaður? „Spurning. Já, ég segi já núna en það hafa komið tímar sem ég hef verið á annarri skoðun,“ svarar hún. Er hún með eitthvert ráð sem hún myndi gefa sjálfri sér í byrjun ferilsins? „Ég myndi vilja ráðleggja mér að gera bara nákvæmlega það sem mig langar að gera. Það verður að framkvæma til að vita hvort eitthvað gengur upp. Það er allt í lagi ef það gengur ekki upp. Þegar ég vinn að minni myndlist þá er ég svo full áhuga og ekkert annað kemst að, ég er rosalega ánægð með verkið og finnst það sem ég er að gera vera það eina rétta. Svo líður smá tími og þá fer ég að efast um verkið og finnst það ómögulegt. Svo líður enn lengri tími og ég tek það í sátt. Þessu getur fylgt mikil vanlíðan, en líka gleði. Það getur samt enginn ráðlagt manni neitt. Hver og einn þarf að upplifa sína leið á eigin skinni,“ lýsir hún. 

Er eitthvert draumaverkefni? „Einkasýningin, ég er að vinna að einni sem hefur verið frestað nokkrum sinnum vegna Covid. En draumasýningin væri innsetning sem smýgur inn í og snertir öll skynfæri áhorfandans. Fyrst og fremst sjónræn skynjun. En líka hljóð, snerting og lykt. Helst mannbætandi verk – sem gerir heiminn betri,“ lýsir hún og Hillbilly hlakkar til að mæta.

Akademía Skynjunarinnar

Það verður að koma fram í viðtalinu að Ragnhildur er einn af stofnendum Akademíu Skynjunarinnar, ásamt nokkrum myndlistar- og fræðimönnum. Frá stofnun hennar 2008 hefur hún staðið fyrir mörgum myndlistarsýningum og listviðburðum og gefið út bækur. Þetta eru oft stórar, umfangsmiklar og metnaðarfullar sýningar og fara ekki alltaf auðveldustu leiðina. Til að mynda er sýningaröðin Umhverfing að ferðast um landið þar sem listamenn frá ákveðnum landshluta, eða listamenn með tengingu þangað, sýna í þeim landshluta og hópurinn getur verið mjög stór. Þá vill Akademían ekki endilega sýna á svo tilgerðum sýningarstöðum. Mörk myndlistarinnar eru þanin um leið og bent er á vöntun á sýningarrýmum sums staðar á landinu. Akademíuhópurinn er í grunninn sá sami og rak Gallerí StartArt á Laugavegi. Akademía Skynjunarinnar vinnur núna að nokkrum verkefnum, í samvinnu við íslenska og erlenda listamenn og stofnanir.

Að lokum

Er eitthvað mikilvægt sem Ragnhildur hefur lært af sinni myndlist? „Já, að taka þessu ferli, þekkja mína duttlunga, koma sjálfri mér á óvart. Ég er að reyna að átta mig á lífinu. Reyna að skilja það og fá einhvern botn í þetta allt saman. Reyna að losna undan tilvistarkreppunni. Það er nauðsynlegt fyrir mig að vita hvar líffæri líkamans eru staðsett. Það veitir mér öryggistilfinningu. Ég veit líka að ég get aldrei skilið til fullnustu hvernig líkaminn virkar, af hverju við skynjum rýmið svo óendanlega langt út á við og inn á við. Að vinna í myndlist jarðtengir mig. Ég er meira í núinu. Ég er annars svífandi sveimhugi,“ segir Ragnhildur að lokum. 

It all begins with an idea. Maybe you want to launch a business. Maybe you want to turn a hobby into something more.

It all begins with an idea. Maybe you want to launch a business. Maybe you want to turn a hobby into something more.